Rožaje

Rožaje je gradsko naselje u visokoplaninskoj kotlini smješteno uz gornji tok rijeke Ibar u najistočnijem dijelu Crne Gore na 965 mnm (42º 50’ N, 17º 59’ E). Rožajska kotlina je sa tri strane okružena visokim planinskim vijencima Hajle (2.403 m), Žljeba (2.382 m), Belega (2.115 m), Sijenove (1.947 m), Rožajskog vrha (1.807 m), Kacubera (1.570 m), Vlahova (1.543 m), Musine jame (1.692 m) i Gradine (1.629 m). Rožaje je administrativno središte istoimene opštine čija ukupna površina iznosi 432 km².

Tumačenja porijekla imena Rožaje su različita, od onih koja ističu da je mjesto dobilo ime po krečnjačkim klikovima na Ganića kršu, do onih koja to povezuju sa uzgojem rogate (krupne) stoke. Iako su podaci o prošlosti Rožajskog kraja oskudni, ipak ukazuju na činjenicu da život stanovništva na ovom prostoru ima dugu i burnu prošlost. Arheološki nalazi, naročito sa lokaliteta Brezovačko brdo, potvrđuju prisustvo brojnih kulturnih slojeva, čak i prije nove ere.

Pored arheoloških nalaza, na kulturne slojeve ovog podneblja ukazuju brojni toponimi, ostaci brojnih groblja, ostaci starih utvrđenja, naselja i mnogobrojna predanja. U neposrednoj blizini današnjeg gradskog naselja postoje ostaci ilirskog naselja koje još uvijek nije izučeno u dovoljnoj mjeri. Ostaci materijalne kulture iz srednjovjekovnog perioda takođe su dobro očuvani. Sredinom XV vijeka ovaj kraj je potpao pod osmansku vlast koja se održala sve do 1912. godine.

Prvi pisani pomen imena Rožaje potiče iz 1585. godine, kada se ovo naselje spominje u sastavu kadiluka Trgovište koji je pripadao nahiji Zagor. Isti izvor kazuje da je tada u naselju bilo 8 kuća. Temelje današnjem naselju postavio je Duče-paša 1638. godine koji je na aluvijalnoj terasi između Ibra i Lovničke rijeke izgradio tvrđavu koja se sastojala od kule i nekoliko zgrada, opasanih visokim zidovima. Prvenstvena namjena ovog utvrđenja bila je da zaštiti trgovačke karavane od čestih napada Klimenata. Vremenom naselje se razvilo u važan upravni i trgovački centar sa razvijenim zanatstvom i trgovinom. Za vrijeme osmanske uprave naselje se nazivalo Trgovište, mada je uporedo egzistiralo i ime Rožaje. O porijeklu naziva Rožaje postoji više pretpostavki.

Prema jednoj od verzija naselje je dobilo ime prema crkvi Ružici koja se nalazi na Suhom Dolu, dijelu današnjeg gradskog naselja, dok druge verzije ukazuju na to da ime Rožaje dolazi od imena krečnjačkih klikova – rogaja, koji se nalaze na uzvišenju Ganića krš, koje je smješteno u neposrednoj blizini grada. U vrijeme osmanske vladavine znatan dio hrišćanskog stanovništva prihvatio je islam, dok je stariji sloj hrišćanskog stanovništva iselio u vrijeme prve i druge seobe Srba, 1690., odnosno 1737. godine. Na demografski prorijeđen prostor doselili su se pripadnici plemena Kuča, Klimenata, Bratonožića, Rovčana i Hota. Francuski istraživač Ami Bue navodi da je 1874. godine u Trgovištu bilo 60 kuća, više džamija i tvrđava. Godine 1892. Trgovište je obuhvatalo 81 selo.

Pod osmanskom vlašću Rožaje je ostalo sve do 1912. godine kada je priključeno Crnoj Gori. Za vrijeme Prvog svjetskog rata preko Rožaja se u decembru 1915. godine povukla srpska vojska prema Albaniji i dalje prema Krfu. Stanovništvo Rožaja je srpske vojnike prihvatilo sa velikom pažnjom, ispoljavajući ljudsku humanost. U znak zahvalnosti, po završetku rata jedna ulica u Beogradu je prozvana „Rožajska“. Nakon povlačenja srpske vojske Rožaje je bilo okupirano od strane Austro-ugarske vojske, koja se u Rožajama zadržala sve do oktobra 1918. godine.

Po završetku Prvog svjetskog rata rožajski kraj je postao sastavni dio Kraljevine SHS. U međuratnom periodu rožajski kraj je bio među najsiromašnijim krajevima u Kraljevini SHS – Jugoslaviji. U narodu je zbog toga vladalo veliko nezadovoljstvo zbog čega je vlast morala angažovati jake policijske snage, zbog čega je u narodu ostala izreka da je u to vrijeme bilo „više policijskih stanica nego škola“. Nakon aprilskog sloma Kraljevine Jugoslavije ovaj kraj, zajedno sa područjem Ulcnja, Tuzi, Plava i Gusinja, italijanski okupator je priključio „Velikoj Albaniji“. Jedinice NOVJ su ga oslobodile od okupatora 30. septembra 1944. godine. U poratnom periodu započeo je nešto intenzivniji razvoj rožajskog kraja, naročito primjetan na polju prosvjete i kulture.

Prije Drugog svjetskog rata u kraju je postojalo 6 četvororazrednih osnovnih škola, da bi ubrzo bile otvorene škole u skoro svim većim mjestima. Naročitu ulogu imalo je i formiranje posebne gimnazije 1965. godine, koja se tada izdvojila iz sastava Beranske gimnazije. Snažan podstrek razvoju kraja dala je izgradnja magistralnog puta Berane – Rožaje – Ribarići, koji je završen 1972. godine. Zahvaljujući prirodnim bogatstvima kraja, koja u prvom redu čine listopadne i četinarske šume (iako se radi o visokoplaninskoj oblasti, ona spada u red najšumovitijih predjela na Balkanu), te brojni pašnjaci i livade, u rožajskom kraju je bilo moguće pristupiti razvoju drvne industrije, koja je za sobom povlačila i druge grane.

Od pogona male pilane koja je djelovalaod 1949. godine, razvio se ŠIK „Gornji Ibar“ koji zapošljava najveći broj radnika u opštini Rožaje. Pored ovog pogona u gradu danas posluje i fabrika „Kristal“, Fabrika za preradu ljekobilja, Fabrika dekor papira, Fabrika autokaroserija, Fabrika tekstila, brojni pogoni za izradu konfekcijske robe itd. Zaposleno stanovništvo opštine prema podacima iz 2003. godine činilo je 18,0 % ukupnog stanovništva. Savremeno Rožaje danas stremi razvoju turizma i širenju kulturnih manifestacija. Od spomenika kulture značajni su stara crkva Ružica u Suhom Dolu, kao i crkva na Gospođinom vrhu, koja je zadužbina Jelene Anžujske, žene Uroša I Nemanjića. Među islamskim sakralnim objektima vrijedni su Kurtagića džamija, podignuta 1697. godine, Kučanska džamija iz 1830. godine, dok se među svjetovnim spomenicima svojom ljepotom ističe Ganića kula iz 1802. gdine. Najznačajnije kulturne manifestacije u okviru „Vrele zime u brdima“ su muzički festivali za djecu „Zlatna pahulja“ i „Zlatna staza“.

U Rožajama se ozbiljno radi i na razvoju planinskog zimskog i ljetnjeg turizma za što postoje odlični resursi i uslovi, kako u turističkim objektima na Turjaku, Hajli, Bogajama, tako i u samom gradu. Na prostoru rožajske opštine prema podacima popisa iz 2011. godine živjelo je 22.964 stanovnika, što je činilo 3,70 % ukupnog stanovništva Crne Gore. (Crnogorci čine 1,75 % ukupnog stanovništva opštine, Srbi 3,58 %, Albanci 5,04 %, Bošnjaci 83,9 %, Muslimani 4,55 %, Hrvati 0,03 %). Ukupan broj naselja u opštini je 26, a veća su Ibarac, Kalače, Balotići, Bać, Donja Lovnica, Koljeno, Radetina, Bukovica, Seošnica i Vuča. .